Tepi- "Kurumak" Fiili ve Türevleri Üzerine


ALTUN N.

Turkish Studies - Language and Literature, cilt.18, sa.1, ss.49-57, 2023 (Hakemli Dergi) identifier

  • Yayın Türü: Makale / Tam Makale
  • Cilt numarası: 18 Sayı: 1
  • Basım Tarihi: 2023
  • Doi Numarası: 10.7827/turkishstudies.63780
  • Dergi Adı: Turkish Studies - Language and Literature
  • Derginin Tarandığı İndeksler: Central & Eastern European Academic Source (CEEAS), Linguistic Bibliography, MLA - Modern Language Association Database, TR DİZİN (ULAKBİM)
  • Sayfa Sayıları: ss.49-57
  • Kocaeli Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Türkoloji araştırmalarında ağırlıklı olarak edebiyat ürünleri üzerinde durulmuş, çoğunlukla edebi değeri yüksek eserler dil incelemelerine konu edilmiştir. Halbuki kelimelerin kökenini tespit etmeye çalışırken günlük hayata dair eserler bizim için çok değerli veriler sunar. Ancak bu tür metinler devirlerinde yazılmaya değer görülmediği için olsa gerek, maalesef oldukça azdır. Anadolu ve Azerbaycan ağızları sözlüklerinde yer alan depi-/tepi- fiilinin anlamı Eski Anadolu Türkçesine ait edebiyat dışı metinlerdeki ve çeşitli alan sözlüklerindeki kullanılışlarına dayanılarak “suyu çekilmek, kurumak” olarak tespit edilmiştir. Bu tespitten yola çıkılarak Tarama Sözlüğü’nün ilgili maddelerinde düzeltme teklif edilmiş, tepiz/depiz, depit kelimelerinin tepi- fiilinden türediği ortaya konulmuştur. Depiz kelimesi ile ilgili Burhan-ı Katı yayınında yer alan birkaç okuma yanlışı düzeltilmiş, Divanu Lugati’t-Türk’te geçen tepiz yük kelimesinin “kuru yük”, Kutadgu Bilig’de yer alan tepizlik bol- kelimesinin “kuruluk, verimsizlik meydana gelmek” anlamında olduğu belirlenmiştir. Depser-, kelimesinin de Tietze’nin ‘fiil alıntıları çok nadir olduğu için ihtiyatla’ söylediğinin aksine Farsçadan alıntı değil, aynı fiilden türemiş olduğu, Ermeniceden alıntı olduğu iddia edilen tepir, Farsça veya Çinceden alıntı olduğu iddia edilen tepsi kelimesinin kökeninin de tepi- fiiline bağlanabileceği ileri sürülmüştür. Uygur ve Karahanlı dönemi metinlerinde karşımıza çıkan "tepirgen/topurgan "diken çölü, tozla kaplı, çorak, killi toprak", tuvır-/tüvri-" katılaşmak, donmak, sertleşmek" gibi kelimeler de aynı kökene bağlanabilir. Kökteş kelimeler bir araya getirilerek değerlendirilmezse günlük hayatta muhtemelen en eski, en sık kullandığımız kelimelerin alıntı olduğu hatasına düşeriz.
In Turcology studies, the main focus has been on literary works, and mostly works with high literary value have been the subject of language studies. Yet, works on daily life provides us with extremely valuable information in our endeavor to trace the etymology of words. This type of texts, however, few and far between, possibly because they were not valued enough in their times. The meaning of the verb depi-/tepi in the dictionaries in Anatolian and Azerbaijani dialects has been determined as “to drain, to dry up” based on its use in non-literary texts of Old Anatolian Turkish and in various field dictionaries. Based on these findings, a revision of the related articles in the Tarama Sözlüğü has been proposed, stating that the words tepiz/depiz, depit are derived from the verb tepi-. A few reading errors in the Burhan-ı Katı publication regarding the word depiz have been corrected, revealing that the phrase tepiz yük in Divanu Lügati’t-Türk signified “dry load”, whereas tepizlik bol- in Kutadgu Bilig signified “occurrence of dryness, infertility”. It has been suggested that contrary to what Tietze says ‘with caution as verb citations are very rare’, the word depser- is not a derivation from Persian, but a derivation of the same verb (tepi), and that the origins of the words tepir, which has been claimed to be borrowed from Armenian and tepsi, which has been claimed to be borrowed from Persian or Chinese, can actually be traced back to the verb tepi-. In the texts of the Uygur and Karahanlı period, words such as tepirgen/topurgan "thorn desert, dust-covered, barren, clay soil ", tüvır- /tüvri- "freezing, hardening, becoming strict" can also be connected to the same root. If the cognate words are not evaluated by bringing together, we will probably make the mistake that the oldest, most frequently used words are quoted.