Akademik Veri Yönetim Sistemi
Cumhuriyetimizin 100. Yılında 6.Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı, Elazığ, Türkiye, 05 Ekim 2023 - 07 Eylül 2024, sa.1566, ss.791-802
Kocaeli, Sakarya
ve Eskişehir ağızları, Anadolu ağızlarının sınıflandırılmasında “Batı Grubu
Ağızları” içinde bulunmaktadır. Türkçenin başlangıçtan beri var olan
kalınlık-incelik uyumu ve sonradan Batı Türkçesinde özellikle de Türkiye
Türkçesinde gelişen düzlük-yuvarlaklık uyumu, bu ağızlarda da mevcuttur. Ancak
cevherî fiil yardımıyla yüklemleştirilerek çekimlenen isimlere gelen şahıs
eklerinde bu iki uyumu ihlal eden kullanımlar da vardır. Bu ağızlardan derlenen
çeşitli metinlerde büyük çoğunluğu ünlü uyumuna tâbi şekillerinin bulunması ve uyumsuz
şekillerin tamamına yakınının yaşlı kaynak kişilerden derlenen metinlerde
bulunması, bu uyumsuzlukların artık kullanımdan çekilmekte olduğunu
göstermektedir.
Sözü edilen ekler,
+im teklik birinci şahıs ve +iz çokluk birinci şahıs ekleridır.
Yukarıda anılan üç ağız bölgesinden derlenen metinlerde bu eklerin kalın ünlülü
tabanlarla uyumlu +ım, +um; +ız, +uz ve yuvarlak ünlülü tabanlarla uyumlu
+um,+üm; +uz,+üz biçimleri ezici bir ağırlığa sahiptir. Ancak nadiren bunlarla
paralel olarak her iki uyumu da bozabilen ince-dar-düz “i” ünlüsüne sahip +im
ve +iz şahıs ekleri de kullanılmaktadır. Bu kullanımın “Batı Grubu
Ağızları”ndan derlenen metinlerde tespit ettiğimiz örneklerinden bazıları
şunlardır: béḱarim, yalıñızim (Kocaeli Kandıra Sepetçi), üç͜ günnükįm
(Sakarya-Adapazarı-Döğdüren), urdanim
(Eskişehir-Beylikova-Akköprü); çobaniz
(Kocaeli Kandıra-Kocakaymaz), memnuniz (Sakarya-Adapazarı-Karadavutlar),
manavíS. (Eskişehir-Sarıcakaya-İğdir).
Bu bildiride bu
uyumsuzluğun diğer örnekleri de verilmiş ve muhtemel sebepleri ele alınmıştır. Fonetik
çevre vb. başka bazı etkenler düşünülebilirse de bizce ana sebep, ekten önceki
isimleri yüklemleştiren (er->>) i- cevherî fiili ile onun üzerine
gelen şahıs eklerinin kaynağı “ben” ve “biz” şahıs zamirleridir.
Cevherî fiilin ve bu zamirlerin ince-düz ünlülerinin bu nitelikleri, üzerine
geldikleri ismin son hecesindeki kalın ünlüye karşı kalınlaşmamak veya yuvarlak
ünlüye karşı yuvarlaklaşmamak suretiyle eklerin ünlü uyumlarına direnç
göstermesine yol açmaktadır.
Kocaeli, Sakarya and Eskişehir dialects are
included in the "Western Group Dialects" in the classification of
Anatolian dialects. The palatal harmony that has existed since the beginning of
Turkish and the labial harmony that later developed in Western Turkish,
especially in Turkey Turkish, are also present in these dialects. However,
there are also uses that violate these two harmonies in personal suffixes added
to nouns that are predicated and inflected with the help of substantive verbs.
The fact that the majority of the forms subject to vowel harmony are found in
various texts compiled from these dialects, and that almost all of the
discordant forms are found in the texts compiled from older source persons,
shows that these disharmonies are now being withdrawn from use.
The affixes mentioned are
+im first person singular suffix and +iz first person plural suffix. In the
texts compiled from the three dialect regions mentioned above, the forms of
these suffixes, +ım, +um; +ız, +uz, compatible with back vowel bases and +um,+üm;
+uz, +üz, compatible with rounded vowel bases have an overwhelming weight.
However, rarely, in parallel with these, the personal suffixes +im and +iz,
which have the thin-narrow-straight "i" vowel, are also used, which
can disrupt both harmony. Some of the examples of this usage that we have
identified in the texts compiled from the "Western Group Dialects"
are as follows: béḱarim, yalıñızim (Kocaeli Kandıra Sepetçi), üç͜ günnükįm (Sakarya-Adapazarı-Döğdüren), urdanim
(Eskişehir-Beylikova-Akköprü); çobaniz
(Kocaeli Kandıra-Kocakaymaz), memnuniz (Sakarya-Adapazarı-Karadavutlar),
manavíS. (Eskişehir-Sarıcakaya-İğdir).
In this paper,
other examples of this incompatibility are given and possible causes are
discussed. Although some other factors such as the phonetic environment can be
considered, in our opinion, the main reason is the substantive verb i-
(er->>), which predicates the nouns before the suffix, and the personal
pronouns "I" and "we", which are the source of the personal
suffixes that come after it. These characteristics of the substantive verb and
the thin-low vowels of these pronouns cause the suffixes to resist vowel
harmony by not thickening against the thick vowel in the last syllable of the
noun they fall on or not rounding against the round vowel.