Research Information System
in: Dijitalin Ritmi-İletişim, Medya ve Kültür Alanlarında Yeni Perspektifler, Selma Koç Akgül-Betül Pazarbaşı, Editor, Hyperion , İstanbul, pp.385-417, 2021
Gözetim
kavramı insanlık tarihi kadar eski bir kavramdır ve insanların toplu yaşamı
gözetimi gerekli kılar. Bir toplumun bireyleri bazı konularda birbirini
tamamlayan, toplumun devamını sağlayan bir birlikteliğin önemli
temsilcileriyken; çoğu zaman da yaşamsal kaygılar, toplumsal düzen açısından
birbirleri için tehdit oluşturabilmektedir. Tehditlerin, sorunların, isyanların
oluşumunu engellemenin yolu gözetimdir. Gözetim hem bireysel hem toplumsal bir
faaliyettir. Bireyi gözetlemeye iten temel motivasyon çoğu zaman meraktır.
Toplumu gözetlemeye iten sebep ise korkudur. Toplumsal düzenin bozulmaması için
bireyler farklı gözetim teknikleriyle disipline edilir ve topluma uyumlu hale
getirilir.
Baskıcı gözetim anlayışları sindirilmiş
kitleler yaratır. Geleneksel toplum yapısında karşımıza çıkan Panoptikon bu
tarz bir gözetimdir. Baskı ve korku ile kitleler güçsüzleştirilir. Modern
toplumlarla süperpanoptikon, sinoptikon omnioptikon gibi kavramlarla ifade
edilen gözetim biçimleri, hayatlarımızda giderek baskının yumuşaması,
eğlencenin artması, kitle iletişim araçlarının hayatlarımıza dâhil olması,
ekranların araçsallaşması, yeni temsil ve anlamların inşa edilmesi gibi
süreçleri beraberinde getirmiştir. En son geldiğimiz noktada tüm bu
gelişmelerin etkisiyle bireylerin gönüllülük esasıyla iletişim süreçlerine
katılımı ve iletişim araçlarının bireyi paylaşım yapma yolunda cezbedici
niteliklerle ikna ederek rızayı imal etmesi ve teşhiri meşrulaştırması söz
konusudur. Teşhir, karşısındaki alıcı konumundaki kişiye dikizleme hakkı veren
bir eylemdir. Dolayısıyla günümüzde teşhir. Gözetim, dikizleme eylemleri
günümüz toplumlarının yaşam ve kültür içimine dönüşmüştür.
Bu bağlamda çalışmada öncelikle teşhir,
gözetim kavramları ve sosyoloji literatüründe yeni bir kavram olan teşhir
toplumu kavramının temel dinamikleri açıklanmaya çalışılmıştır. Sonraki süreçte
gözetim biçimlerin tarihsel süreçteki değişimleri açıklanmış, Panoptikon
Sinoptikon ve Omnioptikon kavramlarının teşhir kavramı ile ilişkisi üzerinde
durulmuştur. Kitle iletişim araçlarının toplumsal ve kültürel yaşam üzerinde
önemli etkileri olan modern çağda özellikle ekranların ve ekran kullanımının
bireylerin zihinlerini kontrol etme ve gözetim süreçlerindeki önemli etkileri
açıklanmaya çalışılmıştır. Son olarak sosyal medya adını verdiğimiz iletişim
mecrasında inşa edilen yeni anlamlar, temsiller, teşhir biçimleri ve gözetimin
ne şekilde gerçekleştiği anlatılmıştır. Çalışma genel olarak toplumsal yapıdaki
değişimlerin gözetim sistemlerini ne şekilde etkilediğini, bireyden topluma
kadar toplum yapısının değişimini ve toplumsal her dinamiğin bundan nasıl
etkilendiğini ortaya koymaya çalışmakta aynı zamanda teşhir toplumu olarak
ifade edilen yeni toplum yapısında gözetimin yeni biçimlerini ortaya
koymaktadır.